Justyna Orzelska, uboga szlachcianka, zraniona z powodu nieszczęśliwej miłości, a przy tym inteligentna i niezależna młoda kobieta, zakochuje się w Janie Bohatyrowiczu, potomku szlachty zagrodowej. Choć ten pochodzi z niższej warstwy społecznej, jest przedstawicielem rodu z wieloletnią tradycją. Opowiadania Jana o przodkach, biorących udział w powstaniu styczniowym, wzbudzają w dziewczynie silne uczucia patriotyczne.
Mezalians oraz pamięć o powstaniu styczniowym to główne osie powieści, która obejmuje również opisy obyczajowości i natury, rodowe legendy oraz różnice między warstwami społecznymi. Akcja powieści toczy się w drugiej połowie XIX wieku w majątku Korczyn i jego okolicach, nad wspaniałym Niemnem. Powieść uznano za jedno z najważniejszych dzieł pozytywizmu w literaturze polskiej. Książka przedstawia życie polskiego ziemiaństwa i chłopstwa na tle historycznych wydarzeń, takich jak powstanie styczniowe.